سابقه سکونت انسان در ایران به بیش از چند هزار سال می­رسد. ايرانيان از گذشته با درك شرايط و متناسب با محدوديت ­هاي اقليمي و خاك و زمين، فنون متعدد حفاظت آب و خاک و سازگاری با خشکی را براي توسعه كشاورزي و بهره ­برداری بهتر از منابع طبیعی ابداع کرده­ اند. چنين شيوه هاي توسعه منابع آب و خاك كه به صورت تجربي به وسیله خود مردم كسب شده و به اجرا در آمده اند را مي توان تحت عنوان دانش بومي آبخيزداري و آبخوانداری طبقه بندي كرد.

با توجه به اهمیت این مبحث، روز سه شنبه 16 شهریور 1400، وبینار تخصصی "دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری؛ بستری برای توسعه پایدار با مشارکت موثر مردم" با حضور بیش از 150 نفر از کارشناسان، محققین و اساتید همزمان با 30 امین سال تاسیس پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری برگزار شد. این وبینار با میزبانی آقای دکتر محمود عرب‌خدری، معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته های پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و سخنرانی آقایان مهندس ابوالقاسم حسین‌پور، مدیرکل محترم دفتر آبخوانداری و کنترل سیل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور،  دکتر کورش کمالی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان و دکتر فریدون سلیمانی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان  برگزار شد که خلاصه ای از مطالب بیان شده در این گزارش  ارائه می شود.

دانش بومي آبخيزداري و آبخوانداری مزاياي متعددي دارند كه از آن جمله مي توان به سادگي و كم هزينه بودن، اطمينان از توازن بوم شناختي، استفاده كمتر از سازه هاي دائمي -كه ممكن است زيان آور باشند- و مشاركت مردمي را مي توان اشاره كرد. با توجه به اهمیت موضوع، در سال­ هاي اخير پژوهش ­هاي متعددی براي شناسايي اين روش ها در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری و سایر مراكز تحقيقاتي كشور و دانشگاه ­ها انجام شده است. عمده روش ­هایی که جزء دانش­ بومی آبخیزداری قلمداد می­شوند را می­توان در پنج دسته به شرح زیر طبقه ­بندی کرد:

- روش‌هاي كشاورزي با سيلاب (استحصال جريان ­هاي رودخانه اي با حجم و گل آلودگي زياد) از قبیل بندسار، خوشاب،  دَگار، حفیره کشاورزی

- روش‌هاي كشاورزي با رواناب (استحصال رواناب از سرشاخه ها و دشت ها با شدت و گل آلودگي كمتر) از قبیل دربند، بندسار آبراهه ای و سنگچال

- روش­ های جمع ­آوری آب باران در مخازن برای شرب انسان، دام و كشاورزي از قبیل آب انبار، آب­بندان، هوتَک، پِرچ، حفیره مخزنی و گُل

- روش­‌هاي کشاورزی در دامنه ها (حفاظت خاك) از قبیل سکوبندی و پشته ­های ابرویی

- روش­های تغذيه قنات و چاه­ ها نظیر کشت زوری، گَبربند، چاه نِزِو و حفیره مخزنی

البته این طبقه‌­بندی مطلق نیست. زیرا، غالب این روش‌­ها چند منظوره هستند، يك روش را مي توان در دو يا چند دسته قرار داد. مثلا بندسار، تیربند و حفیره به عنوان روش کشاورزی سیلابی در تغذیه قنات و چاه نیز نقش دارند.

در این وبینار آقای دکتر کورش کمالی به معرفی چند دانش بومی استان‌های شمالی کشور با تاکید بر آب‌بندان و شیوه بهره برداری مشاعی از آن پرداخت. آب بندان در واقع استخری است که با گود کردن و خاکبرداری يک محدوده و ايجاد ديواره خاکی دور اين محدوده ساخته می شود. آب بندان ها با مساحتی بالغ بر 20 هزار هکتار در سه استان مازندران، گیلان و گلستان نقش تعديل کننده در جلوگیری از اثرات خشكسالی در شالیزارهای مناطق شمالی کشور دارند. در انتها ایشان معضلات و مشكلات آب بندان ها را تشریح و تعدادی توصيه فني و ترويجي برای رفع آن‌ها تبیین کردند.

دکتر فریدون سلیمانی سخنران بعدی بودند که به تشریح دانش بومی ساخت حفیره در تامین آب مناطق خشک و بیابانی خوزستان پرداختند. ایشان انواع مختلف حفیره  که برای کشت نخیلات و محصولات زراعی، تامین آب شرب دام و تغذیه سفره های زیرزمینی به کار می رود را تشریح کردند. ایشان در انتها به بررسی هزینه آب با این روش پرداختند و سایر فواید حفیره ها را تشریح کردند.

سخنران آخر آقای مهندس ابوالقاسم حسین‌پور به تشریح نظام حقوقی بهره برداری از دانش بومی آبخیزداری و آبخوانداری در کشور پرداختند. در تبیین وضعیت حقوقی توسعه شیوه های آبخیزداری و آبخوانداری بومی در اراضی ملی قبل از هر چیز باید به قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع بعنوان قانون مادر منابع طبیعی کشور رجوع کرد. مواد 1 و 2 این قانون، عرصه و اعیانی کلیه جنگل‌ها، مراتع، بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی کشور را جزء اموال عمومی محسوب نموده و حفظ و بهره‌برداری از آن‌ها را به عهده سازمان جنگلبانی ایران قرار داده است. به موجب این قانون، سازمان جنگلبانی مجاز است بهره‌برداری از منابع مذکور را راسا عهده‌دار و یا با انعقاد قراردادهای لازم به عهده اشخاص واگذار کند.

علاوه بر قانون ملی شدن جنگل‌ها و مراتع، قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع نیز در این رابطه احکامی دارد که نظام حقوقی بهره‌برداری از شیوه هایی بومی آبخیزداری در اراضی ملی می‌تواند بر اساس آن سامان یابد. بر اساس ماده ۲ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب ۲۵/۵/۱۳۴۶، حفظ، احیا، اصلاح، توسعه و بهره‌برداری از جنگل‌ها، مراتع، بیشه‌های طبیعی و اراضی جنگلی ملی شده متعلق به دولت به‌عهده سازمان جنگلبانی ایران است. ماده ۳ قانون اصلاح قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع مصوب ۲۰/۱/۱۳۴۸، بهره‌برداری از منابع مذکور در ماده ۲ قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع توسط اشخاص حقیقی و حقوقی در هر مورد طبق طرحی به عمل خواهد آمد که به تصویب وزارت منابع طبیعی رسیده باشد و وزارت منابع طبیعی با رعایت مفاد طرح‌های مصوب قرارداد لازم را تنظیم و پروانه بهره‌برداری صادر خواهد نمود. ماده ۳ قانون اصلاح قانون حفاظت و بهره‌برداری از جنگل‌ها و مراتع، ظرفیت حقوقی لازم به‌منظور توسعه بندسار در اراضی ملی را فراهم کرده است.

به‌این منظور، کشاورزان و سایر علاقمندان حقیقی و حقوقی که تمایل به احداث روش های بومی آبخیزداری و آبخوانداری در اراضی منابع طبیعی دارند، باید پیشنهاد خود را  در قالب طرحی به اداره منابع طبیعی و آبخیزداری محل ارائه دهند. این طرح پس از تصویب در کمیته فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان و عقد قرارداد ماده ۳ در دفاتر اسناد رسمی، قابلیت اجرایی پیدا می‌کند. در انتها به سوالات مطرح شده توسط حاضران پاسخ داده شد.